معماری ایران در طول دوران های گذشته همواره دارای روند مشخص و استمراری بوده که در اکثر اوقات با دوره قبل از خود و بعد از خود رابطه منطقی داشته است. این روند در دوره معاصر تداوم پیدا نکرده است و با نگاهی به معماری امروز تاثیرات این اتفاق به خوبی قابل مشاهده است و ریشه های آن را باید در سال های اوایل قرن حاضر یا حتی قبل از آن جستجو کرد. آنچه که موجب ایجاد دگرگونی و تحول در معماری ایران گردیده است، دگرگونی های فکری و فرهنگی جامعه ایرانی است که از دوره صفویه آغاز و در دوران قاجار و به خصوص پهلوی اول به اوج خود رسید. از جمله این معماران می توان به کامران دیبا اشاره نمود که در طرح های او بخوبی می توان تلفیق سنت و مدرنیته و استفاده از احجام ساده هندسی را مشاهده نمود.
دیبا از یک نگاه
دیبا که یکی از معماران توانمند دوره معاصر می باشد، پروژه های بزرگ و گوناگونی به انجام رسانید. بناهای زیبا و ماندگاری چون موزه هنرهای معاصر تهران، فرهنگسرای نیاوران و فرهنگسرای شفق از کارهای اوست که با حمایت ضمنی دختر عموی هنردوستش، فرح دیبا، در دوران قبل از انقلاب به ثمر رساند. دیبا به عنوان مشاور و برنامه ریز شهری در وزارت مسکن و توسعه شهری ایران خدمت کرد. همچنین دفتر وی طرح جامعی برای برخی شهرها ارایه داد که از جمله آنها خرمشهر بندری مهم در خلیج فارس است.
در این مقاله سعی شده است با بررسی اندیشه ها و ویژگی هایی که کامران دیبا در طراحی معماری و کارهای خود داشته به نقش آنها در معماری معاصر پرداخت. امید است که معماران امروزی اندیشه ها و الگوهای طراحی کامران دیبا را سرلوحه کارهای خود در طراحی بناهایشان قرار داده و شاهد پیشرفت هرچه بیشتر کشور عزیزمان ایران در حوزه معماری باشیم.
کامران دیبا
کامران دیبا در واقع نام خلاصه شده ی کامران طباطبایی دیبا است ، او در تاریخ ۱۴ اسفند ۱۳۱۵ در شهر تهران به دنیا آمد.
کامران دیبا ازمعماران صاحب سبک در معماری مدرن و معاصر ايران است که همه ی علاقه مندان به هنر، در اين سرزمين ، با سازه های معروف او ( موزه هنر های معاصر تهران ، فرهنگسرا و پارک نياوران ، فرهنگسراو پارک شفق و...) آشنا هستند. در واقع میتوان گفت او معمار، شهرساز،نقاش و هنرمند ایرانی مقیم اسپانیا و فرانسه است.
ازنظر خانواده او از نوادگان خاندان طباطبایی‌های تبریز و پسرعموی شهبانوی پیشین ایران، فرح پهلوی است. یکی از خانواده‌های پرنفوذ در دربار ایران از دوره قاجاریان خاندان طباطبایی‌های تبریز هستند. پدر ایشان «اسفندیار دیبا» دندان‌پزشک بود.
تحصیلات دیبا
دیبا تحصیلات خود را در سال ۱۳۳۵ در دانشگاه هاروارد در شهر واشینگتن دی سی و در رشته معماری آغاز نمود. او از این فرصت پیش آمده استفاده کرد و با مراجعه به کتابخانه کنگره آمریکا، به دانش خود در زمینه‌های فلسفه و روان‌شناسی افزود. سرانجام موفق شد فارغ‌التحصیلی خود را در سال 1343 در رشته معماری را کسب نماید و پس از آن تحصیلات تکمیلی را در رشته جامعه‌شناسی به مدت یک سال ادامه داد.
بازگشت دیبا به تهران
او در سال 1345 به تهران بازگشت ، در واقع بازگشت او باعث شد محیط فرهنگی ایران را برای تفکرات و ایده‌های نوگرای خود مناسب نبیند که این موضوع برخلاف تصور اولیه او بود.
دیبا موفق شد یک سال پس از ورودش به تهران رئیس و طراح ارشد شرکت مهندسین مشاور «DAZ» شود. پروژه‌های بزرگ و گوناگونی در ایران توسط این شرکت به اجرا درآمد و به‌سرعت توسعه یافت تا جایی که تعداد کارکنان آن در سال 1977 به صد و پنجاه تن رسید.در واقع بیشتر فعالیت‌های دیبا در ایران در بخش دولتی بود.
دیبا به عنوان مشاور و برنامه ریز شهری در وزارت مسکن و توسعه شهری ایران خدمت کرد. هم چنین دفتر وی طرح جامعی برای برخی شهرها ارائه داد که از جمله آنها خرمشهر بندری مهم در خلیج فارس است. جایی که وی با طراح یونانی A.Doxias که در بخش خصوصی فعالیت می کرد همکاری کرد.
در سال 1357 در ایران به دلیل اوج‌گیری اعتراضات انقلابی و توقف پروژه‌های عمرانی ،دیبا تصمیم گرفت که برای مدتی از ایران خارج شود. درصورتی‌که این مسافرت به ترک همیشگی او از ایران و زندگی در اسپانیا و فرانسه انجامید و دیگر به ایران بازنگشت.
پروژه نیمه تمام دیبا
یکی از آخرین کارهای دیبا در سال‌های کاری در ایران، طراحی شهرک شوشتر نو بود که سرانجام دیبا را به آرزوی دیرین طراحی شهر و شهرسازی رساند و او توانست ایده‌های شهرسازی خود را که جسته و گریخته در طرح‌های دیگر معماری‌اش نمود یافته بود، در این پروژه به اجرا درآورد
به اصرار دیبا محل احداث شهرک شوشتر نو از وسط صحرا به مجاورت شوشتر منتقل شد، چرا که می‌خواست شهرک نو به‌نوعی ادامه و گسترش شهر موجود باشد. کامران دیبا کادر بزرگ و مجهزی را در دفترش برای طراحی این شهرک اختصاص داد و خود با عشق و علاقه‌ی زیادی، تا جزئیاتی از جمله نام‌گذاری معابر با نام‌هایی از ادبیات ایران مانند شیرین و فرهاد و بلوار وصال را زیر نظر داشت. آن روز که دیبا بر انتقال پروژه‌ی شهرک شوشترنو از میان صحرا به کنار شهر تاریخی شوشتر اصرار ورزید، می‌دانست چه مجموعه‌ی ارزشمندی در این شهر حیات دارد، یعنی همان مجموعه‌ی سازه‌های آبی شوشتر که به‌عنوان بزرگترین موزه‌ی آبی جهان مطرح است. بی‌شک قرارگیری در کنار چنین مجموعه‌ی عظیمی ضمن تضمین حیات شهرک شوشتر نو، عاملی هویت‌ساز برای طرح شوشتر نو بوده است.
متأسفانه دیبا فرصت نیافت طرح شهرک را همان‌گونه که می‌خواست با تمام جزئیات آن و سرویس‌های اجتماعی، آموزشی، مذهبی، فرهنگی و تفریحی به اتمام برساند. گفتنی است در حال حاضر این شهرک ارزشمند با همه‌ی جوایز، شناسایی جهانی و افتخارات گذشته‌ی خود، به مدت سه دهه قربانی بی‌توجهی‌ها و دچار تخریب شده است.
گرایشهای فکری و نظری دیبا
- علاقه ی او به وجوه اجتماعی معماری یا به تعبیر خود او ( معماری انسانی)
- علاقه و احترام به سنت های بومی و الگو های ساختاری و همچنین نیازهای جامعه شهری مدرن برای رسیدن به آسایش
- عدم تصرف محیط برای ایجاد مکان
- در آمیختگی کارهای او با محیط اطراف خود که باعث شده است که کارهایش در عین بدیع بودن غریب و بیگانه نباشد
- بهره گیری از الگوهای معماری ایران به شیوه های اصیل و منحصر به فرد در کارهایش.
کارهای دیبا در دوره ی ۱۲ ساله ی فعالیتش در ایران نمایان گر علاقه ی خاص او به وجوه اجتماعی معماری یا به تعبیر خود او « معماری انسانی » است. منظور او از معماری انسانی کار متعهد و سودمند برای جامعه و مردم بود. علاقه ی بسیار او به طراحی شهری ، شهرسازی و باغسازی نیز از همین گرایش فکری سرچشمه گرفته است. در واقع ، او تمایلی به طراحی بناهای خصوصی نداشت ( تنها کار خصوصی او طراحی منزل شخصی دوستش پرویز تناولی پیکره تراش بود) و تمامی توجهش به طراحی ساختمانهای عمومی و فرهنگی عام المنفعه و مسکن انبوه معطوف بود که در اغلب آنها نقش ایده ساز و برنامه ریز را هم بازی می کرد.
فعالیت‌های فرهنگی کامران دیبا :
- شرکت در نمایشگاه نقاشی دوسالانه ونیز (1340)
- شرکت در نمایشگاه نقاشی دوسالانه پاریس(1342)
- برپایی نمایشگاه نقاشی در گالری رئالیته آمریکا (1341)
- شرکت در دومین کنگره معماری ایران (1351)
- بنیان‌گذار دفتر مهندسین مشاور داض (1346)
- شرکت در مسابقه معماری بنیاد آقاخان و دریافت جایزه به خاطر معماری شهرک شوشتر (1365)
آثار طراحی و اجراشده‌ی کامران دیبا :
- موزه هنرهای معاصر تهران
- پارک و فرهنگسرای شفق
- دفتر مخصوص ملکه ایران
- پارک و فرهنگسرای نیاوران
- منزل مسکونی (موزه) پرویز تناولی
- نمازخانه جنب موزه فرش
- مسجد جندی‌شاپور
- شهرک شوشتر
- ویلای «پیرونه» (اسپانیا)
- ویلای «اسپارتینا» (اسپانیا)
- طرح‌های خانه‌سازی در ایالت ویرجینیا و طرح توسعه هتل‌ها در اسپانیا
فرهنگسرای نیاوران
بنایی است در شمال شرقی شهر تهران، این بنا ساختمانی پست مدرنیستی است که با بهره گیری از عناصر معماری کهن ایرانی به صورت مینی مالیستی خودنمایی می کند. معماری منحصر به فرد این مجموعه الهام گرفته از معماری سنتی ایران است که مفهومی فلسفی با خود به همراه دارد و با استفاده از طاقهای مرسوم روستایی و نورگیرهایی برگرفته از بادگیرهای کویری طراحی شده است. بادگیرها به وضوح در فرم بنا خودنمایی می کنند و وظیفه انتقال نور را به داخل بنا دارند.
موزه هنرهای معاصر تهران
موزه هنرهای معاصر یکی از سرشناس‌ترین موزه‌های ایران و جهان است و گنجینه‌ای بسیار گرانبها از بزرگترین هنرمندان دنیا همچون گوگَن، رُنوار، پیکاسو، ماگریت، ارنست، پولاک، وارهول، لُویت، و جاکومتی در آن نگهداری می‌شود. بنای این موزه با الهام گرفتن از بادگیرهای کویری ایران طراحی شده است. این موزه زیبا در سال ۱۳۵۶ بنا شده و در گوشه پارک لاله تهران که در آن زمان پارک فرح نام داشت قرار دارد. این موزه دارای ۹ گالری است که ۳ گالری آن به نگهداری آثار ارزشمند هنرمندان یاد شده می‌پردازد و ۶ گالری موقت آن هم در مسیری بازدید بازدیدکنندگان قرار دارد، به طوری که بازدید از آنها برای کسانی که به موزه هنرهای معاصر می‌روند بسیار ساده و دلنشین خواهد بود. در محوطه این موزه هم آثار هنری و مجسمه‌هایی از هنرمندان کشورهای مختلف دنیا قرار دارد. معروف‌ترین این آثار پیکره «درمانگر» اثر رنه ماگریت (René Magritte)، نقاش بلژیکی است.
جوایز
- جایزه معماری آقاخان، برای پروژه شهر جدید شوشتر
- طرح برگزیده در مجموعه آثار معماری و شهرسازی جهان در نمایشگاه آثار معماری و شهرسازی قرن بیستم در جشن سال ۲۰۰۰ در لس‌آنجلس، برای پروژه شهر جدید شوشتر
